بهداشت قرآنیقرآن کریم رساترین پیام الهی برای بشریت است که مهمترین هدف آن، هدایت انسان به سمت فلاح و رستگاری است. از آنجاکه انسان سالم در انجام وظایف خود و رسیدن به رستگاری موفقیت بیشتری دارد، اسلام برحفظ سلامتی بدن و عدم تحمیل وظایف بیش از حد توان برخود تاکید می‌کند. فهرست مندرجات۲ - قرآن و بهداشت ۲.۱ - بهداشت روانی ۲.۱.۱ - روش‌های شناختی ۲.۱.۲ - روش‌های رفتاری ۲.۱.۳ - روش‌های معنوی عاطفی ۲.۲ - بهداشت جسمانی ۲.۲.۱ - پرهیز از غذاهای مضر ۲.۲.۲ - پرهیز از چیزهای پلید ۲.۲.۳ - پرهیز از اسراف ۲.۲.۴ - ممنوعیت خوردن مردار ۲.۲.۵ - ممنوعیت نوشیدن شراب ۳ - پانویس ۴ - منبع ۱ - پیشینه پزشکی در اسلامپیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با تاکید براینکه عقل سلیم نیازمند جسم سلیم است در کنار سایر علوم، علم طب را نیز برای دست‌یابی به تن‌درستی بدن‌ها محترم شمرد، و بر این پایه بود که پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بیماران را برای درمان حتی نزد پزشکانی می‌فرستاد که هنوز به اسلام نگرویده بودند. و به دانش پزشکی گذشتگان از هر مرام و نژاد ارج می‌نهاد و مؤمنان را برآن می‌داشت که طب را نیز چون سایرتخصص‌ها در هر کجا و نزد هر کس که باشد بیابند و برآن دست یازند. [۱]
عیسی بک، احمد، تاریخ بیمارستان‌ها در اسلام، ص۴، ترجمه نورالله، کسایی، مؤسسه توسعه دانش و پژوهش ایران، چاپ اول ۱۳۷۱.
و از پیامبر نقل است که «تداووا فان الذی انزل الداء انزل الدواء» به مداوای خویش پردازید که هر که دردی داد، درمان نیز داد. [۲]
حسن‌زاده آملی، حسن، طب و طبیب و تشریح، ص۵۱، نشر الف. لام. میم، چاب اول، ۱۳۸۱.
روش و سیره پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) باعث ایجاد تمدن عظیمی توسط اعراب و ملت‌های مسلمان شد و چشم جهانیان را خیره ساخت به گونه‌ای که رشد علوم پزشکی در جهان اسلام چنان اوج گرفت که «پی یر روسو» در تاریخ علم خود می‌نویسد: «یکی از پادشاهان اروپا (منطقه باستیل) هنگامی که بیمار شد برای معالجه به نزد دشمنان خود یعنی مسلمانان به شهر قرطبه آمد». [۳]
رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ص۲۹۷، جلد دوم، نشر کتاب مبین، چاپ دوم، ۱۳۸۱.
در کشورهای اسلامی بیمارستان‌های متعدد و پیشرفته بنا نهاده شد به صورتی که در روزگار قدیم، درحدود هشتاد بیمارستان در کشورهای اسلامی به پا شده بودکه بعضی از آنها قرن‌ها تمام بیماران را به صورت رایگان معالجه می‌کردند و بزرگترین بیمارستان قرون وسطی در مصر ساخته شد که برای بیماران مختلف بخش‌های جداگانه داشت و در شهرهای بزرگ برای مراقبت از بیماران روانی، تیمارستان‌ها ساخته و حتی اولین مدرسه پزشکی را در اروپا (سالیدین ایتالیا) مسلمانان ایجاد نمودند. [۴]
رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ص۲۹۸.
و پزشکان صاحب نامی همچون زکریای رازی، ابوریحان بیرونی، و ابو علی سینا آثار جاویدانی به جهان عرضه نمودند که تاکنون در مراکز علمی بزرگ دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرند.راز توجه مسلمانان به علوم مختلف همچون پزشکی را باید در پیام‌های قرآن کریم و مفسران آن یعنی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و اهل بیت پیامبر جستجو کرد. در کنار دعوت عمومی آیات قرآن به دانش و تعمق و تفکر در پدیده‌های طبیعت، موارد خاصی نیز وجود دارد که انسان را به تعلیم و تعلم در شاخه‌های علوم پزشکی هدایت می‌کند. [۵]
رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ص۲۹۹.
شاید از همین روی بوده است که در حوزه‌های علمیه علم طب، همچون سایر رشته‌های علوم تدریس می‌شده است.۲ - قرآن و بهداشتو از آنجا که انسان موجودی دو بعدی (مادی و معنوی) است، قرآن کریم نیز به هر دو بعد نظر دارد و می‌خواهد جسم و جان هر دو را شفا دهد. آیات مرتبط با پزشکی و بهداشت روح و روان را می‌توان در دو دسته جداگانه مطرح نمود: ۲.۱ - بهداشت روانیدر متن تعالیم اسلامی، روش‌هایی برای مقابله با ناکامی‌ها و سازگاری با سختی‌ها ذکر شده که آنها را در سه بخش «روش‌های شناختی» «روش‌های رفتاری» و «روش‌های عاطفی» مورد بررسی قرار می‌دهیم. ۲.۱.۱ - روش‌های شناختیدر این روش‌ها که بر شناخت‌های فرد نسبت به جهان و زندگی فردی و اجتماعی تاکید می‌شود فرد با استفاده از شناخت‌ها در صدد مقابله با تنیدگی‌ها بر می‌آید و به کمک توانایی فکری و ذهنی خود، با مشکل برخورد می‌کند. از جمله روش‌های شناختی می‌توان به موارد زیر اشاره نمود: ۱. ایمان به خدا: ایمان به خدا باعث می‌شود که فرد متکی بر موجودی شود که علم، قدرت و خیرخواهی بی نهایت دارد، ولذا ترس و دلهره و اضطراب و تزلزل در فرد ایجاد نمی‌شود و احساس بی‌نیازی و آرامش به او دست می‌دهد. «هو الذی انزل السکینة فی قلوب المؤمنین... ؛ او (خدا) کسی است که آرامش را در دل‌های مؤمنان نازل کرد...». ۲. بینش فرد نسبت به وقوع سختی‌ها و مشکلات: در تعالیم اسلامی تاکید شده که طبیعت زندگی، آمیخته با سختی‌هاست: «لقد خلقنا الانسان فی کبد؛ ما انسان را در رنج آفریدیم (زندگی او پر از رنج هاست)». بدین ترتیب اگر انسان وقوع سختی‌ها را اجتناب‌ناپذیر بداند، خود را برای مقابله با آنها آماده می‌کند. ۳. توکل به خدا: توکل به خدا، پشتیبان قدرتمندی برای انسان در حل مشکلات است، آنان که توکل کرده‌اند ناامید نشده و از انجام تکالیف نمانده‌اند و نگران آینده نیستند: چون در هر صورت به وظیفه عمل می‌کنند: «... ومن یتوکل علی الله فهو حسبه..؛ و هر کس بر خدا توکل کند، کفایت امرش می‌کند...». ۴. اعتقاد به مقدرات الهی: چنین اعتقادی از مراتب بالای ایمان بوده و برآن تاکید شده است، چرا که این اعتقاد سازگاری فرد را با تبعات یک حادثه آسان‌تر خواهد کرد: «قل لن یصیبنا الا ما کتب الله لنا هو مولانا...؛ بگو هیچ حادثه‌ای برای ما رخ نمی‌دهد، مگر آنچه خداوند برای ما نوشته و مقرر داشته است؛ او مولا (و سرپرست) ماست...». ۲.۱.۲ - روش‌های رفتاریدر روش‌های رفتاری، دستورات و توصیه‌های عملی، از جمله آداب برخورد و رفتار متقابل مورد نظر است. برخی از این روش‌ها، عبارت‌اند از: ۱. صبر و خوشتن‌داری: تعالیم قرآنی، افراد را در شرایط تضادهای اجتماعی و مشکلات، به صبر و عکس العمل منطقی دعوت می‌کند؛ چراکه اگر فرد واکنش‌های عجولانه و حساب نشده‌ای نشان ندهد دچار استرس کمتری خواهد شد. ۲. تفریحات سالم: مقتضای فعالیت و کار مداوم، وارد آمدن فشار جسمی و روحی بر فرد است، و لذا باید تفریحات سالمی باشد که به فرد روحیه دهد و به او آرامش بخشد همانند مصاحبت و شوخی با دوستان، تا ورزش و مسافرت و... . ۳. ازدواج و روابط خانوادگی: اسلام به ازدواج و روابط خانوادگی بسیار اهمیت می‌دهد و از عزلت و گوشه‌گیری نهی می‌کندکه این خود حکایت از تاثیر عمیق دینی، اجتماعی و روانی آن بر فرد است. «ومن آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوا الیها...؛ و از نشانه‌های او اینکه همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید...». ۴. حمایت اجتماعی: گستره حمایت اجتماعی در اسلام، از محدوده کوچک خانواده آغاز می‌شود و خویشاوندان، همسایگان، شهروندان، و حتی به گونه‌ای کل جامعه بشری را در بر می‌گیرد. «انما المؤمنون اخوة..؛ مؤمنان برادر یکدیگر هستند...». ۲.۱.۳ - روش‌های معنوی عاطفیدر این روش‌ها فرد نوعی ارتباط عاطفی با خدا و اولیای دین برقرار می‌کند؛ به گونه‌ای که این روابط انسان را در مواجهه با مشکلات و حل آنها یاری می‌رساند: ۱. یاد خدا: یکی از اموری که به انسان آرامش می‌بخشد یاد خداست: «....الا بذکر الله تطمئن القلوب؛ آگاه باشید، تنها با یاد خدا دل‌ها آرامش می‌یابد.»، و این موضوع باعث ایجاد آرامش زود هنگام در روان و جسم فرد می‌شود، «... ثم تلین جلودهم وقلوبهم الی ذکر الله..؛ سپس برون و درونشان نرم و متوجه ذکر خدا می‌شود...»، و در مقابل دوری از یاد خدا، زندگی را دشوار می‌سازد، «و من اعرض عن ذکری فان له معیشة ضنکا..؛ و هر کس از یاد من روی گرداند، زندگی (سخت و) تنگی خواهد داشت...». ۲. دعا: یاری خواستن از قدرت بی‌نهایت خداوند نوعی رابطه بین انسان و پروردگار برقرار می‌سازد: «امن یجیب المضطر اذا دعاه ویکشف السوء...؛ یا کسی که دعای مضطر را اجابت می‌کند و گرفتاری را برطرف می‌سازد...». ۳. نماز: راز و نیاز با خدا با آداب مخصوص به صورت منظم می‌باشد: «واستعینوا بالصبر والصلاة....؛ از صبر و نماز یاری بجویید...». ۴. توسل: توسل به ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) و اولیای خدا، برقراری ارتباط با کسانی است که در نظام هستی قدرت تصرفی بیش از سایر انسان‌ها دارند و دارای صفات والای اخلاقی هستند. از همین روی فرد به نیرویی ماورای طبیعی دل‌بسته می‌شود که به طور متقابل به فرد توجه و عنایت فراوان دارد، و لذا در این حالت، فرد احساس تنهایی و درماندگی نمی‌کند. [۱۷]
دیماتئو، رابین، روان‌شناسی سلامت، ص۷۵۰_ ۷۶۲، ترجمه مسعود آذربایجانی و همکاران، جلد دوم، انتشارات سمت، چاپ اول، ۱۳۷۸.
۲.۲ - بهداشت جسمانیبرخی از احکام دینی ذکر شده در قرآن کریم دارای فواید پزشکی و بهداشتی نیز می‌باشد به گونه‌ای که رعایت آنها باعث جلوگیری از بیماری‌ها می‌شود. و البته با پیشرفت علوم پزشکی مصالح و حکمت‌های آنها بیشتر آشکار خواهد شد. در این قسمت به موارد زیر می‌توان اشاره نمود: [۱۸]
رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ص۳۰۴_ ۳۱۵.
۲.۲.۱ - پرهیز از غذاهای مضرقرآن مجید از طرفی انسان را به خوردن غذاهای پاک و مفید توصیه می‌کند و از طرف دیگر او را نسبت به مصرف غذاهای مضر باز می‌دارد، و این دو دستور، سلامتی و بهداشت جسم انسان را تامین می‌کند، همان‌گونه که آرامش روانی و بهداشت اجتماعی انسان‌ها را با قید حلال بودن تامین می‌کند: «یا ایها الذین آمنوا کلوا من طیبات ما رزقناکم....؛ ای کسانیکه ایمان آورده‌اید! از نعمت‌های پاکیزه‌ای که به شما روزی داده‌ایم بخورید...»، «وکلوا مما رزقکم الله حلالا طیبا....؛ و از نعمت‌های حلال و پاکیزه‌ای که خداوند به شما روزی داده است، بخورید». ۲.۲.۲ - پرهیز از چیزهای پلیداسلام غذاهای پلید و خبیث را حرام کرده است: «...ویحرم علیهم الخبائث...؛ ناپاکی‌ها را بر شما حرام می‌کند...». خبائث به چیزهایی گفته می‌شود که پلید است، یعنی امور پست و فاسد و متعفن که تنفر آمیزند و طبع انسان آنها را نمی‌پسندد و از نظر پزشکی برای سلامت انسان ضرر دارد. ۲.۲.۳ - پرهیز از اسرافپرخوری و اسراف در قرآن مورد نکوهش قرار گرفته است: «..کلوا واشربوا ولا تسرفوا انه لا یحب المسرفین؛ (از نعمت‌های الهی) بخورید و بیاشامید، ولی اسراف نکنید که خداوند مسرفان را دوست نمی‌دارد.» و لذا اگر تغذیه از حالت اعتدال خارج شود، برای انسان ضرر دارد و سلامت جسمی او را به خطر می‌اندازد. ۲.۲.۴ - ممنوعیت خوردن مردارممنوعیت خوردن گوشت مردار و خون و گوشت خوک: «انما حرم علیکم المیتة والدم ولحم الخنزیر....؛ خداوند، تنها (گوشت) مردار، خون، گوشت خوک و... را بر شما حرام کرده است...». ۲.۲.۵ - ممنوعیت نوشیدن شرابممنوعیت نوشیدن شراب: «یا ایها الذین آمنوا انما الخمر والمیسر والانصاب والازلام رجس من عمل الشیطان فاجتنبوه لعلکم تفلحون؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! شراب و قمار و بتها و ازلام (نوعی بخت آزمایی)، پلید و از عمل شیطان است، از آنها دوری کنید تا رستگار شوید». ۳ - پانویس
۴ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «بهداشت قرآنی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۴/۱۲/۱۸. |